Mei kore ake rātou: If it weren't for them
E ai ki te kōrero, ko ngā tīpuna Māori ngā tino tauira o te hauora na tā rātou nakawhiti, te pakari me te tāngaingai o to rātou tinana, korekau he tangata i tua atu i a rātau. Ka tautoko ngā taunakitanga a Isaac
Gilsemans, he tangata Pākehā, he Tātimana i tae mai ki Aotearoa nei i te wā a Abel Tasman i te tau 1642. He ringatoi, he kaiwhakaahua, he kaituhi ētahi o ōna tino pukenga. Ko tōna pikitia rongonui, he pikitia o ngā tīpuna nō Te Waipounamu, e hoe ana i tō rātau waka. I kitea a rātou maihara, te nakawhiti o to rātou tinana na ēnei momo tohu i kitea te orangatonutanga o ā mātou tīpuna Māori. E mōhio nei mātou, ko ngā kai matua o ā mātou tīpuna Māori he kai kīkī ana ki te ora mai i ngā hua o te whenua ā Haumi ē, ki ngā kai no te moana a Tangaroa. I roto i ngā mahi katoa a o mātou tipuna he momo mahi e whakapakari anō ana i tō rātou tinana kia ora pai ai rātou, ēngari, kia rite ano rātou mo te pakanga.
Ko te tino kai a ō mātou tīpuna, ko te reo rangatira koira to rātou tino whakaoranga. Engari i enei rā, e ai ki ngā tatauranga katoa, kei raro kē mātou a ngai Māori e putu ana. Nā te aha i pēnei ai? He maha ngā taunakitanga, e kii ai, nā te motuhanga o tō mātou reo, whenua, moana i tūkino ai tō mātou ahurea, tuakiritanga me tō mātou mana motuhake. Pērā i te New Zealand Settlements Act 1863 i raupatu ngā whenua Māori, me te Native Schools Act 1867 i raru ai Te Reo Māori, koira ētahi whakaturetanga a te karauna o mua. Ā, nā enei ahauatanga katoa i whakaaweawe hoki tō tātau hauora, me tō tātau oranga.
Mai i te tau 1867 tainoa ki te tau 1972 i tipu te taupori Pākehā, e noho ana ki Aotearoa nei. Ko te reo Pākehā anake te reo kōrero me te reo tuhi i roto i ngā kura katoa. I mōhio te hunga e ngākau nui ana ki tō tātau ao Māori i tērā wā, kīhai rātau i tū ki te whawhai i te pūnaha o tērā wā ki te whakarauora i tō tātau reo, kāore e kore, ka mate tō tātau reo. I wawata ai tērā hunga, me te mōhio anō hoki, he nui ngā mahi kei te haere. I te 14 o Mahuru, i te tau 1972, i waihangatia Te Petihana Reo Māori ki te whakarauora, me te whakaaetanga i te Reo Māori ki Aotearoa nei. Neke atu i te toru tekau mano tangata i hainatia i te pētīhana. Ko Ngā Tamatoa, ko Te Roopu Reo Māori Society ki Te Whare Wānanga o Wikitōria, me te Huinga Tauira o Aotearoa ngā roopu i arataki i te pētīhana, i whakaatu hoki ki te Whare Pāremata.
“We the undersigned, do humbly pray that courses in Māori language and aspects of Māori culture be offered in all those schools with large Māori roles and that these same courses be offered as a gift to the Pākehā from the Māori in all other New Zealand schools as a positive effort to promote a more meaningful concept of integration.
”Hana Te Hemara. Te Āti Awa and Ngāti Raukawa (Member Ngā Tamatoa and leader of the petition)
He aha te hononga o ēnei kōrero ki te hauora me te oranga o te tangata Māori?
He maha hoki ngā taunakitanga ka taea te whakautu i tēnei pātai, heoi, anei ētahi kōrero tauāki a Moana Jackson, o Ngāti Porou, Ngāti Kahungunu (Rōia Tiriti o Waitangi, me te mana tangata whenua).
“After 1840, our intellectual and spiritual tradition was redefined and taken from us along with our land and power. The facts are that colonisation is well known among our people, and we were deprived of our understanding of wellness and wellness itself."
“‘But we have always known that we still had the right and the capacity to discuss, debate, define and decide for ourselves the very meaning of wellbeing. In recent years, as our people have become more effectively involved in the delivery of health services, there has been a corresponding, rethinking and reclaiming of the kaupapa upon which such services should be based. We have begun to look back in order to go forward.” - Moana Jackson
I te tau 2007, i hui, i wānanga, i tautohe a Moana me tētahi rōpū ki te hanga i tētahi rautaki hai āwhina i ngā mātanga hauora o te motu, ā, i waihangatia a Mauriora.
E tautoko hoki a Tākuta Cathy Dewes ki te rautaki a Mauriora, hai rautaki mō ngā mātanga hauora katoa. Ko Te Aho Matua tōna tino rautaki, hei rautaki mō ngā Kura Kaupapa Māori. He ahua ōrite a Mauriora ki Te Aho Matua, i tuhia ai a Kāterina Mataira o Ngāti Porou, i ngā rautaki e rua.
He rongonui a Tākuta Cathy Dewes mō te whakarauoratanga i Te Reo Māori. He mema o Te Reo Māori Society 1972, i hāpai i te orokohanga o Te Wiki o Te Reo Māori i te tau 1975, me ngā Kura Kaupapa Māori i te tau 1985. Ko ia hoki te tumuaki o Te Kura Kaupapa Māori o Ruamata ki Rotorua. I riro tōna tākutatanga whakahōnoretanga mai i Te Whare Wānanga o Waikato mō ōna mahi whakarauora i Te Reo Māori. Mēnā ka pātai tētahi ki a ia, kua tutuki ngā wawata a Te Reo Māori Society? Ko tōnā whakautu, “Kao” he maha tonu ngā mahi.
““Me raupā aku ringa, kia ao aku wawata.””
Heoi, he aha ētahi hua kua tutuki ai mātou a ngai Māori, mai i te Pētihana Reo Māori i te tau 1972?
1979, i whakatū a Te Ataarangi
1982, i whakatū Kohanga Reo
1983, I whakatū Te Whare Wānanga o Aotearoa
1985, i whakatū Te Kura Kaupapa Māori tuatahi
1985, i timata ngā Reo Irirangi a Iwi
1987, i whakarewa Te Taura Whiri i Te Reo Māori i raro i te Māori Language Act 1987
1989, i whakarewa a Te Aho Matua mō ngā Kura Kaupapa Māori
1993, is whakarewa a Te Māngai Pāho hai pūtea tautoko mō ngā Reo Irirangi
2004, i whakarewa a Māori Television i raro i te Māori Act 2003, I tīnihia te ingoa ki Whakaata Māori i te tau 2022
Wānanga Māori
2007, i whakatū Ngā Kura a Iwi
2016, i whakarewa a Te Mātāwai ki te hāpai i ngā Iwi ki te whakarauora i Reo
Anei ētahi pitopito kōrero mai ngā kaimahi o He Oranga Whānau o Te Tairāwhiti i tipu mai ki roto i ngā kura kaupapa Māori.
“”He whakatipuranga au nō te Kohanga Reo, Te Aho Matua, Te Kura Kaupapa me the Whare Wananga. Ko te reo māori me ngā taonga tuku iho te tuāpapa o toku oranga, na ngā akoranga nei i tae ai au te whakatinana i aku moemoea hei tauira ano mo ngā mokopuna e ako tonu ana i raro i te āhurutanga o ā mātou tikanga māori. E kore ai au e ngaro a tōku whakatipuranga ki roto I tōku ao māori. Na tēnei whakatipuranga e taea ai e au te nekeneke ki roto i ngā ao e rua me te whakanui I te hirahiratanga o toku whakatipuranga ki roto I tōku ao māori.” ”
““I kuraina au i te kura kaupapa mai tōku rima ki te ngahuru mā toru te pakeke, i reira au ako i tōku tuakiritanga, me tōku ahurea, me tōku kaingākau hoki ki te mātauranga Māori, nā ēnei mea katoa ka hāpai tonu i oranga i ēnei rā. Mei kore ko tōku Reo Māori, te kore e tāea ōku te tutuki.” ”
Ka hāpai tōnu tāua i tō tātau Reo Māori i roto ngā mahi katoa. Kotahi noaiho tōku pātai ki a koe ki te hāpai i tō tātau Reo Māori?
E tautoko ana ahau i ngā kōrero a Tākuta Cathy Dewes, he maha tonu ngā mahi ki te whakarauora anō tō tātau reo māori. Ki au nei, mēnā ka tutuki tātau i ngā wawata a Tākuta Cathy Dewes me te Reo Māori Society 1972, ka whakatinana anō tātau i te hauora me te oranga o tō tātau tīpuna. Pērā ki ngā taunakitanga a Isaac Gilsermans i te tau 1642. Ka whakakōpani au i aku kōrero i tēnei waiata mīharo nā Tawhiro Maxwell rāua ko Okeroa Huriwaka o te Whakatōhea me Ngaitai, nā te mea e hāngai pū ana ngā kupu o te waiata nei, ki tēnei pakiwaita otirā te whakarauoratanga o tō mātou reo Māori. Tōku reo, tōku ohooho, tōku reo, tōku māpihi maurea, tōku reo, tōku whakakai marihi.